Gedrag als gevolg van risico-inschatting van het brein: waarom gedrag niet verandert door kennis, maar door ervaring

We denken vaak dat ons gedrag een directe reactie is op wat er gebeurt in onze omgeving. Iemand zegt iets → jij voelt iets → je doet iets. Actie–reactie.

Maar dat beeld van het brein klopt niet. Gedrag is een gevolg van risico-inschatting van het brein.

Heb je je ooit afgevraagd waarom je bepaald gedrag blijft vertonen, terwijl je wéét dat het je niet helpt? Waarom je terugvalt in oude patronen, zelfs als je begrijpt waar ze vandaan komen?

De vraag is niet waarom je steeds hetzelfde patroon herhaalt, maar waarom kennis onvoldoende is om dat patroon te doorbreken. Het korte antwoord: neurowetenschappelijk onderzoek van Friston (2010) en Clark (2013) over predictive processing laat zien dat het brein geen actie-reactiemechanisme is, maar een voorspellend systeem dat continu inschat wat veilig is en wat risico vormt.

Gedrag als gevolg van risico-inschatting van het brein. ANTRE helpt mensen en organisaties begrijpen hoe dit mechanisme werkt, en waarom duurzame verandering vraagt om meer dan bewustwording alleen.

Je brein is een voorspellend systeem, geen actie–reactiemechanisme

Neurowetenschappelijk onderzoek laat zien dat het brein voortdurend voorspellingen doet over wat er mogelijk gaat gebeuren. Niet pas na een prikkel, opmerking of gebeurtenis, maar vooraf.

Je brein schat continu in: is dit veilig of vormt dit een risico?

Neurowetenschapper Lisa Feldman Barrett, bekend van de Theory of Constructed Emotion, beschrijft het brein als een voorspellend orgaan:

“Your brain is not reacting to the world. It is predicting it.”

Die voorspellingen zijn gebaseerd op alles wat je in je leven hebt meegemaakt: ervaringen, context, kennis en eerdere uitkomsten. Je brein probeert energie te besparen en risico te minimaliseren. Dat is geen fout, maar kan soms patronen voeden die voortkomen uit een overlevingsmechanisme, zoals pleasegedrag of maskeren.

Waarom kennis alleen patronen niet doorbreekt

Mensen die bezig zijn met zelfontwikkeling of weleens een gesprek hebben gevoerd met een psycholoog, zien bepaalde patronen in hun gedrag. Ze begrijpen waar bepaald gedrag vandaan komt. Ze hebben erover gepraat, gelezen, gereflecteerd. Ondanks dat de kennis er is vervallen ze toch in oude patronen. Hoe kan dat?

Dat komt omdat kennis het voorspellingsmodel van je brein niet automatisch herschrijft. Je kunt rationeel begrijpen dat een situatie veilig is, maar als je brein op basis van eerdere ervaringen iets anders voorspelt, wint die voorspelling. Altijd.

Zoals psycholoog en onderzoeker Bruce Ecker stelt binnen memory reconsolidation:

“Insight does not erase emotional learning. Only new emotional learning can.”

Het stapeltjes-bewijs: gedrag als gevolg van risico-inschatting van het brein

Zie je brein als een archief met stapeltjes bewijs.

Gedrag ontstaat niet uit wat je wéét, maar uit wat je brein verwacht op basis van

eerdere ervaringen.

Voor veel neurodivergente mensen begint maskeren niet op de werkvloer, maar veel eerder. Al in de kindertijd of jeugd leren zij dat bepaald gedrag leidt tot negatieve reacties.

Kinderen met ADHD krijgen bijvoorbeeld 20.000 x vaker negatieve feedback voor hun 12e levensjaar dan leeftijdsgenoten zonder ADHD, met correcties op gedrag zoals te druk, te direct, te gevoelig, te stil of te intens (Barkley, 2015).

Elke keer dat dit gebeurt, slaat het brein deze ervaring op als bewijs. Binnen theorieën zoals predictive processing en de Theory of Constructed Emotion (Barrett, 2017) betekent dit dat het brein leert:

• Jezelf laten zien = verhoogd risico op afwijzing of correctie

• Jezelf aanpassen = kleinere kans op negatieve uitkomst

Maskeren wordt daarmee geen bewuste keuze, maar een functionele strategie. Het verkleint conflicten, afwijzing of sociale spanning. Omdat het werkt, groeit die stapel aan bewijs verder.

Later, als volwassene, kun je vaak precies uitleggen waar dit gedrag vandaan komt. Je herkent het patroon, begrijpt de oorsprong en ziet hoe het je energie kost of belemmert. Toch verandert het gedrag niet vanzelf.

Dat is logisch. Binnen onderzoek naar memory reconsolidation en gedragsverandering is aangetoond dat inzicht alleen geen emotioneel leren overschrijft (Ecker et al., 2012). Het brein kijkt niet naar kennis, maar naar de grootste stapel ervaringen. Zolang die voorspelt dat aanpassen veiliger is dan zichtbaar zijn, blijft dat gedrag dominant, ook als je rationeel weet dat het anders kan.

Maskeren als gevolg van risico-inschatting

In werkomgevingen waar neurodivergent gedrag wordt geïnterpreteerd als onprofessioneel, ongemotiveerd of sociaal onhandig, blijft die stapel groeien.

Maskeren is daarmee geen bewuste keuze, maar een logisch gevolg van de risico-inschatting van het brein. Zolang er geen nieuwe, corrigerende ervaringen bijkomen, blijft het brein dit gedrag voorspellen. Dus ook als je rationeel weet dat het anders zou mogen.

Want je kunt wel weten dat je jezelf mag zijn of begrijpen dat maskeren niet het beste is, maar zolang de stapel voor aanpassen groter is dan de stapel voor jezelf zijn, wint het oude patroon.

Pas wanneer iemand herhaaldelijk ervaart dat zichtbaar zijn niet leidt tot afwijzing, maar tot begrip, ruimte of waardering, begint de balans te verschuiven.

Cognitieve- en generatieverschillen op de werkvloer

Dit verklaart ook waarom we op de werkvloer duidelijke generatieverschillen zien.

Veel mensen uit oudere generaties, vaak omschreven als pragmatisch of resultaatgericht, groeiden op in een context waarin emoties minder werden geaccepteerd. Kwetsbaarheid werd al snel gezien als zwakte. Zeker op de werkvloer.

Zich uitspreken over gevoelens of grenzen bracht risico’s met zich mee: afwijzing, gezichtsverlies, twijfel aan professionaliteit. Hun brein leerde dus iets heel logisch:

• Emotie tonen = risico

• Doorgaan = veiligheid

Dat we nu andere kennis hebben over mentale gezondheid, veiligheid en inclusie, betekent niet dat die voorspelling automatisch verdwijnt. Ook hier geldt: het kost tijd en nieuwe ervaringen om een andere stapel op te bouwen. Hier kan je actief interventies voor implementeren in je organisatie.

Nieuwe ervaringen opdoen als interventie

Wil je een patroon veranderen, dan moet je niet alleen iets begrijpen, maar iets ervaren dat het tegendeel bewijst.

• Elke keer dat je je wél uitspreekt en het conflict uitblijft.

• Elke keer dat je grens wordt gerespecteerd.

• Elke keer dat eerlijkheid leidt tot verbinding in plaats van afwijzing.

Dan leg je een kaartje op een andere stapel. Hoe vaker dat gebeurt, hoe groter die stapel wordt. Dan verandert je intuïtieve reactie.

Dit zien we ook in onderzoeken over naar exposure en gedragsverandering, waarbij herhaalde veilige ervaringen essentieel zijn om vermijdingspatronen te doorbreken (Craske et al., 2014).

Wat dit betekent voor neurodiversiteit op de werkvloer

Voor veel neurodivergente mensen (bijv. ADHD, autisme of hoogsensitiviteit) zijn deze stapels vaak extra ongelijk verdeeld.

Niet omdat zij ‘gevoeliger’ zijn, maar omdat zij vaker negatieve ervaringen hebben opgedaan in systemen die niet op hun brein zijn ingericht: misinterpretatie, correctie, overprikkeling of afwijzing.

Het gevolg hiervan is dat het brein voortdurend risico voorspelt. Zonder nieuwe, corrigerende ervaringen blijven patronen bestaan. Hoe goed de intenties of kennis ook zijn.

Een neuro-inclusieve omgeving biedt precies datgene wat nodig is om nieuwe stapels op te bouwen:

• psychologische veiligheid

• ruimte voor verschil

• voorspelbaarheid zonder rigiditeit

• erkenning zonder problematisering

Zoals Judy Singer, grondlegger van het neurodiversiteitsconcept, stelt:

“Neurodiversity is a social justice issue.”

Hoe ANTRE kan helpen

Kennis over het brein is waardevol, maar op zichzelf onvoldoende om gedrag en ingesleten patronen te veranderen. Verandering ontstaat wanneer inzicht wordt gevolgd door ervaren bewijs. Dat vraagt om gerichte interventies, tijd en herhaling, binnen een context die veilig genoeg is om nieuw gedrag daadwerkelijk te oefenen.

ANTRE ondersteunt individuen en organisaties bij het doorgronden van deze mechanismen én bij het creëren van contexten waarin nieuwe ervaringen mogelijk worden. Niet door mensen te repareren, maar door systemen, leiderschap en cultuur anders in te richten.

Dat doen we door middel van kennisdeling, via trainingen en keynotes over neurodiversiteit, en door interactieve workshops waarin patronen zichtbaar worden gemaakt en gedrag wordt onderzocht. Deze patronen kunnen spelen op individueel niveau, binnen teams of op organisatieniveau.

Daarnaast begeleiden wij organisaties richting neuro-inclusief werken, waarbij we de fasen herkennen, begrijpen, benutten en borgen doorlopen. Samen ontwikkelen we een concreet plan en evalueren we het effect in de praktijk.

Is jouw organisatie klaar om neurodiversiteit beter te begrijpen en strategisch in te zetten? Neem contact op via team@antrestudio.nl voor een inhoudelijk gesprek.